Escritor, performer e investigador, David Odiase é uma das vozes mais atentas da nova geração de autores africanos. A sua obra — que cruza literatura, performance e cinema experimental — investiga questões de identidade, pertença e herança colonial, revelando como o tempo e a memória se entrelaçam nos corpos e nas narrativas.
Vencedor de diversos prémios em certames de poesia performativa, os seus textos foram publicados em antologias como Poetikon e Black Rootedness (West Africa to West Oakland poetry exchange). Atualmente vive na Alemanha e é curador do coletivo literário TrueMyVoice, que reúne mais de 500 jovens escritores e escritoras da Nigéria.
David Odiase passou recentemente por Galiza para participar no ciclo de recitais poéticos Poetas Di(n)versos, dirigido na Corunha pela escritora Yolanda Castaño.
Nesta conversa com Martin Pawley, entre Galiza e Alemanha, Odiase fala sobre o poder do spoken word, as feridas do colonialismo, o papel político da linguagem, o seu amor pela performance e a importância de imaginar futuros possíveis. 🔗 Site oficial de David Odiase
Antes de máis, bo día e obrigado pola túa amabilidade ao facilitarme esta entrevista. Gostaríame que fales de cando, como e por que comezas a facer poesía, e especificamente no ámbito da “spoken word”, da poesía como acto performativo.
Góstame pensar que fago poesía dende que era moi novo. Durante os primeiros sete anos da miña vida eu fun o único fillo, e o meu pai mercaba para min libros. Nalgún momento, ao ler estas novelas, quixen crear as miñas historias propias, e aí foi onde a poesía comezou para min. Empecei a escribir poesía con lapis e papel e co andar dos anos converteuse en algo consistente na miña vida. Cando entrei na secundaria, empecei a escribir aínda máis. A ironía é que eu estaba nun curso de ciencia. En Nixeria na secundaria tiñas que elixir entre o curso de ciencias, o de arte ou o de comercio, eran as tres categorías que tiñamos. Eu fun ao de ciencias porque quería aprender moito, mais dalgún xeito descubrín, na secundaria e aínda despois, que eu escribía poesía mesmo cando estaba no laboratorio. Chegou un punto en que me decatei de que precisaba máis da miña poesía. Empecei a sentir a necesidade de interpretar os meus poemas. Todo veu por escoitar xente no Youtube, ver vídeos, ir a eventos de poesía. En Nixeria tiñamos os “poetry slam”, competicións de poesía recitada, nos que comecei primeiro a asistir e logo a participar. Eu era un pouco tatexo, sempre repetía as palabras unha e outra vez, tiña dificultades para pronunciar as palabras, así que tiven que traballar moito, adestrar moito. Comprendín que a poesía performativa era o que quería facer; sempre estaba a escribir no papel, mais ao ver actuacións de poetas sentía que era iso o que quería, e así se iniciou todo. Agora fago moitas cousas, por exemplo, fago filmes poéticos, filmes-performance. A miña actividade xa non se limita a actuar diante dun micrófono e abrangue tamén a investigación. Fago moita investigación para producir a miña obra, investigación académica, investigación na actuación, investigación de campo.
Que idade tes? Cantos anos levas creando poesía?
Teño trinta anos. Eu véxome como poeta dende que era crianza, mais inicieime na “spoken word” arredor de 2017. Empecei facendo poesía na igrexa á que asistía un amigo, organizaban uns eventos os venres pola noite, pediume que fose e eu dixen, “veña, imos ver que pasa”. Logo empecei a escribir sobre outros asuntos. É imposíbel ser poeta en Nixeria sen escribir sobre cuestións políticas, cuestións que afectan a sociedade. 2020 foi o ano da COVID e resultou determinante para min porque non houbo eventos presenciais, non houbo eventos de poesía, así que comecei a crear contidos poéticos en vídeo e os puxen en liña. A partir diso mellorei a maneira en que facía os meus vídeos, os meus filmes, as miñas performance filmadas. Algúns dos meus proxectos mesturan un pouco de todo. Un proxecto pode constar dunha instalación fílmica e unha actuación mais tamén unha instalación sonora. Son xeitos diferentes en que evolucionei como poeta, mais diría que o meu primeiro amor sempre foi o escenario e o micrófono.
A túa práctica é fundamentalmente performativa, e é moi boa así, mais o texto ten tamén pleno valor. Gostas da idea de ter libros en papel coa túa obra ou ves iso só como algo que pode acontecer no futuro, mais non agora mesmo?
Gostaríame moito publicar unha compilación da miña poesía. De feito, xa empecei a reunir algúns dos meus escritos e ensaios, mais a chave das noces é que estou procurando editorial e aínda non atopei unha. Algúns dos meus poemas xa foron publicados en sitios web, blogs e revistas en liña. Outros textos están en antoloxías en papel, como “Black Rootedness”, unha colaboración de 54 poetas da África Occidental e West Oakland nos Estados Unidos. Outra antoloxía é “Poeticon”, unha colaboración entre poetas de Nixeria e Eslovenia, así que nela os meus poemas foron traducidos ao esloveno.
Estou traballando para publicar un libro en soporte físico. O fermoso da miña obra é que ten vidas diferentes. Cando actúo nun escenario é unha vida diferente de cando fago un filme ou cando escribo en papel, e sinto que todas esas formas de vida son moi, moi importantes, porque te axudan a chegar a persoas diferentes con diferentes necesidades artísticas. Non hai ningunha necesidade de meter nunha caixa a túa creatividade; se tes unha idea, se tes un poema e ese poema quere expresarse de xeitos diferentes, o que cómpre é deixar que tal aconteza. Penso que a miña obra debería ter a capacidade de existir en formas diferentes.
“O poema séntese no corpo.
Se o comprendes, sabes onde doe,
como manexalo, cando medra.”
Unha cuestión interesante respecto da idea dun libro convencional é o desafío de como compilar eses poemas, porque cando actúas ou fas un filme, cada poema ou cada serie de poemas que representas acaba por ser un acto artístico en si mesmo. E un libro, sobre todo un libro de poesía, debería ser algo parecido, así que non é unha decisión obvia cantos poemas debe conter e como deben ir organizados no libro, cal vén primeiro, cal despois… Como presentar a túa obra en formato papel?
Cando publique un libro será a miña maior colección individual e non quero facelo pensando que ten que facerse dunha certa maneira. Eu escribo sobre cousas distintas e o certo é que sempre hai algures unha conexión entre todas; toda vez que están contando historias humanas, historias de amor, de resistencia, sempre hai algunha conexión entre todas elas. Non gosto de que nunha compilación todos os poemas soen de maneira parecida. Sabemos que a vida non funciona así, a experiencia humana é moi dispersa, ás veces aleatoria, e quero ter esa mesma liberdade cando creo. Quero ter unha compilación que se a abres por calquera páxina vaias atopar sempre cousas distintas para distintas clases de persoas, só teño que escoller cales delas poden conectar con máis xente. Esa é a miña idea, isto é, eu sigo escribindo e cando estea feita, deixareilla ás editoras para que digan “ben, isto encaixa aquí, isto encaixa mellor nunha colección diferente”.
Cando interpreto hai elementos na miña actuación que son moi aleatorios; non ensaio certas partes da actuación, é só sentir a enerxía do escenario e actuar. No recital da Coruña, por exemplo, eu non sabía realmente as cancións que ía cantar entre os poemas, ou sexa, sei as cancións, mais non as ensaio nin decido “esta vai primeiro e aquela despois”. É máis ben camiñar polo espazo, sentilo e tentar atopar a maxia. Hai cousas que non podes ensaiar, como as emocións ou o que a audiencia sente. Coñezo os poemas así que se trata máis ben de adaptarse ao espazo e por iso hai liñas que, por exemplo, digo dúas veces aínda que na transcrición orixinal saen só unha vez. Avisei diso a Yolanda Castaño, díxenlle “déixame facer”, algúns versos poden non ser idénticos aos do texto porque ese é o xeito en que eu actúo. É como descubrir a túa liberdade no escenario, sentir que o público vai saber se ti estás sendo artificial, se estás finxindo. Así é como gosto de actuar e penso que o mesmo serve para cando estás escribindo. É bo ter unha dirección, mais tes que deixarte sorprender, deixar espazo para que aconteza a maxia.
Na túa actuación na Coruña fiquei marabillado polo xeito en que usas a voz, a maneira en que combinas palabras e cancións, mais tamén coa túa presenza en escena, como manexas as mans e o corpo. Tes formación específica no ámbito teatral ou é máis ben unha mestura de intuición, de revisar as actuacións e decidir o que funciona e o que non?
En verdade, si. Hai poetas que soben ao escenario e moven as mans e o corpo e é así como actúan, mais cando eu empecei simplemente ía ao escenario e non facía nada, tan só miraba o público e falaba porque cría moito na miña voz. Mais ao longo da miña traxectoria fun coñecendo persoas do gremio; unha delas é a miña amiga Tamara Dogubo, que é moi moi boa. Ela empezou a darme moitos consellos sobre os xestos coas mans e cousas que non debería facer. Mais eu ademais xa fixen moitas actuacións, así que agora xa sei que, mesmo sen micrófono, podo proxectar a miña voz para que a xente escoite. Fixen actuacións nas rúas, ao aire libre. É cuestión de facer as cousas unha e outra vez, unha e outra vez, até chegar a un punto en que non tes que aprenderlle ao teu corpo que facer, simplemente sucede, froito de anos de práctica, de expoñerte nesas situacións. Ademais, eu tiven a sorte de traballar con artistas realmente xeniais, sobre todo da danza, e a xente da danza pode aprenderche o tipo de linguaxe corporal que precisas para expresar unha cousa ou outra. Tamén fixen varios obradoiros de actuación. Ademais, hai que comprender ben o poema. Se comprendes o poema, se sentes o poema como parte do teu corpo, sabes cando o poema doe, como manexalo, onde é forte o teu poema, o que precisa en certos momentos.
Como poeta africano, como poeta nixeriano que defende unha identidade, a túa identidade, a túa poesía é necesariamente política. Que clase de ideas queres expresar, nomeadamente cando actúas para unha audiencia non africana, como foi o caso da Coruña?
En primeiro lugar e sobre todo, quero representar a verdadeira expresión do que significa contar historias de África, porque son consciente de que a maior parte do que o mundo occidental soubo e sabe sobre África vén sempre de libros escritos por persoas brancas, así que eu me presento para dicir “aquí está un africano que vai contarvos historias de África”. Hai unha cita famosa do escritor nixeriano Chinua Achebe que di que a menos que os leóns aprendan a ter os seus propios historiadores, a historia da caza sempre vai glorificar os cazadores. O que el tentaba dicir é que bastamos nós mesmos para contar as nosas historias e non permitir iso, porque quen conta a historia sempre a conta dende o seu propio punto de vista e dirá “nós gañamos e eles perderon”, mais cando empezamos a contala dende a nosa perspectiva, temos a oportunidade de darlle unha nova dimensión, e iso é o que eu tento facer coa miña arte.
Outra idea é ademais apoiar o movemento panafricano. Creo que as loitas concretas dunha persoa negra en calquera lugar do mundo están conectadas coas loitas de todas as persoas negras do resto do mundo. Eu non son nin máis nin menos africano ca calquera outra persoa, non son máis nin menos negro ca as persoas da comunidade negra en España, por exemplo. Afrontamos os mesmos problemas, temos as mesmas loitas, e tento que iso estea nos meus poemas. Mesmo se escribo un poema sobre Nixeria, quero que alguén de Ghana, de Camerún ou dos Estados Unidos poida verse reflectido na miña obra. É iso o que tento facer.
Hai tamén un desexo de alfabetización histórica, porque hai demasiadas cousas que nos foron agochadas, e aí é onde entra a miña investigación. Intento falar de cousas que a xente non coñece ou achegar perspectivas que a xente non ten. E finalmente hai tamén unha vontade de crear o futuro, crear artefactos para o futuro, porque como artista podes deixarte levar falando de cuestións políticas do presente, mais creo que a arte tamén funciona como un portal para acceder de verdade ao futuro. Por exemplo, o poema que fixen na Coruña onde digo “ninguén morre hoxe”, basicamente fala dunha vida despois da morte onde xa non hai máis mortes de persoas negras, onde xa non hai máis racismo. Creo que unha das calidades da arte é que che dá a capacidade de soñar, de ver un futuro, mesmo cando a situación actual non apunta que as cousas vaian cambiar. A xente escóitate e si, estás a falar das súas loitas, mais tamén senten que hai esperanza. Creo que a miña mensaxe é para todas as persoas, en todos os lugares, e quizais non só para a xente negra, porque estou a falar da condición humana.
“A arte é un portal. Pode que aínda non nacese
quen entenda o que estamos a dicir.”
En Europa persiste esta idea de ver África como se fose un país, mais África é un continente grande con miles de culturas e linguas diferentes. Existe un equilibrio interesante e sutil entre esa inmensa diversidade en África e o feito de que haxa moitos problemas que son comúns a todas as persoas africanas. Por máis que sexades diferentes as unhas das outras, para un home branco europeo, un home de Nixeria, un home de Ghana ou un home de Madagascar é máis ou menos o mesmo, é unha persoa negra cunha historia descoñecida. É unha idea forte, porque en parte é algo contra o que loitar, mais ao mesmo tempo expón os desafíos comúns e o soño unitario do panafricanismo.
Ás veces a xente asume que, como son africano, coñezo todos os países de África, mais… temos máis de 50! Non pode ser, non sei todo sobre África. Por exemplo, até hai pouco non sabía que Camerún é un dos países do mundo con maior número de persoas desprazadas dentro das súas fronteiras. Tamén non sabía, por exemplo, que o pobo dogón tiña un dos coñecementos de astronomía máis avanzados do mundo antigo. Todas estas cousas non me veñen á mente de súpeto. Porén, creo que unha das cousas que nos une é a nosa loita por liberármonos das estruturas neocolonialistas, dos sistemas neocolonialistas… Amosar solidariedade vai no noso propio beneficio.
No meu traballo, eu ás veces son tamén un estudante, eu tamén aprendo, eu tamén son o público. Tamén falo comigo mesmo, tamén curo a miña propia ignorancia sobre certas cousas. Así é como intento afrontar cada proxecto. Sei que non podo abarcar por completo todo o sistema de coñecemento e as diferenzas culturais de África. Como dixen antes, mesmo cando escribo un poema sobre Nixeria, quero que alguén de Ghana, alguén de Zimbabwe ou alguén de Namibia poida conectar con algunha cousa que estou a dicir no meu poema. Sempre deixo espazo para que esoutros lugares e esoutras culturas respiren nalgúns dos meus poemas.
Permíteme continuar con este tema. Como galego, nunca se espera de min que represente a Francia, Alemaña ou Eslovenia; mais no teu caso sempre hai algo flotando no aire polo cal se supón que, como nixeriano, estás a representar a África en xeral. Sempre existe a idea de que esteas onde esteas, es sobre todo africano porque es negro; esa é a cuestión, ao final. Como home negro, estás a representar a África, mais tamén estás a representar a toda a comunidade de persoas negras de todo o mundo. O que eu me pregunto é se esa é unha condición da que estar orgulloso ou da que estar canso.
Eu veño de Nixeria, e a xente en Nixeria vese a si mesma primeiro como membro dun lugar; a conciencia cultural vén antes da conciencia nacional. Nixeria ten máis de 500 linguas, hai tribos e pobos diferentes, mesmo houbo unha guerra civil entre grupos étnicos. No marco nixeriano rachou certo sentido do patriotismo. Quizais por iso, cando escribo, é doado para min entender por que teño que converterme na representación dunha singularidade cultural. Cando falo de África, non falo de África como un conglomerado de diferentes nacións, senón que estou a falar de África como unha rede de culturas. Todos estes países foron creados por sistemas coloniais, todas estas fronteiras territoriais foron creadas por unha estrutura colonialista; ver África como unha rede interconectada de multiculturalidade fai para min moito máis doado atopar o meu lugar nesa disparidade e navegar polo meu camiño. Así é como me imaxino a min propio. Escribín poemas sobre a cultura de Benín, sobre a cultura ioruba, sobre os igbo de Nixeria; tamén escribín poemas que falan de Ghana, do Congo. Teño un poema que quero traducir á lingua xhosa de África do Sur.
Entendo que obviamente hai diferenzas entre ser cidadán deste país ou daqueloutro, e tamén entendo cando dis, por exemplo, que alguén de Galiza non ten necesidade de representar outros pobos. Mais sinto que os africanos estamos condicionados pola historia; se alguén me ve pola rúa, mesmo aquí na Alemaña, van dicir “mira ese tipo negro”, ninguén di “mira ese nixeriano”. Sempre vén antes a consciencia de que “el é africano” que a de “el é de Nixeria”. No meu traballo, intento reverter as regras para dicir “é así como somos”. A maior parte do tempo atopo estas friccións, mais sinto, e síntoo fortemente, que sempre hai paralelismos entre todo na fronte intercultural.
Debido ao colonialismo, a lingua común na maioría dos países africanos é a lingua da metrópole; en Nixeria, o inglés, noutros países, o francés ou o portugués. Non sei se percibes isto como unha certa contradición. Cal é a túa visión ao respecto?
Creo que ao escribir contra as estruturas coloniais, cómpre usar a lingua que poida entender o sistema co que se fala. Por exemplo, se estou a escribir un poema contra o colonialismo, terei que escribilo en inglés. Se quero escribir un poema e falar con todas as persoas de Nixeria, non podo escribilo nas 500 linguas, terei que usar a lingua que todas poidan entender.
Aínda que o inglés é unha lingua colonial, creo que nós, como africanos, soubemos convertelo nunha arma para loitar por nós mesmos e defender as nosas necesidades. Por exemplo, Chinua Achebe escribiu Things Fall Apart en inglés, mais por máis que estea en inglés non a entenderás ben de todo a menos que comprendas persoalmente algúns dos matices culturais que el describe.
Sinto que aínda podo usar o inglés como medio de preservación. Góstame mesturar o inglés coa miña lingua nativa nalgúns poemas. Na Coruña, por exemplo, víchesme cantando cancións de noso que non están en inglés. Sempre hai unha dose de mestura de códigos. E o feito de que poidamos retorcer esa linguaxe de opresión para falar da nosa propia liberdade é algo moi, moi poderoso. Mesmo na historia afroamericana, cando estudas as cancións dos escravos descobres que estes atoparon xeitos de usar o inglés para falaren da súa historia.
“Creo que unha das cousas que nos une é a nosa loita
por liberármonos das estruturas neocolonialistas.”
Tes un interese especial no cinema africano?
Quero citar Ousmane Sembène, é unha persoa que admiro moito.
Direiche que é un dos meus heroes intelectuais. Admíroo moito como cineasta, escritor e pensador. Para min é sempre unha inspiración. Encántanme as súas películas.
Si, é o pai do cinema africano, alguén que redefiniu como debería ser realmente unha historia africana. Outra persoa que tamén quero citar aquí é Nii Kwate, unha das primeiras persoas en entrar no Museo Británico e facer unha película sobre os obxectos artísticos, You Hide Me. El é de Ghana e o seu traballo é realmente fantástico. Góstame moito ver películas experimentais. Son alguén moi, moi esixente co tipo de películas que vexo.
Non é frecuente que os escritores falen de cinema experimental; moitos pensan no cinema sempre en termos de ficción, con filmes moi, moi, moi narrativos. E como ti fas filmes de poesía, de feito tamén estás a facer filmes experimentais en certo xeito.
Ao principio gostábame contar historias dun xeito moi directo. Porén, unha vez un amigo meu, que tamén fai películas -dirixiu unha das miñas máis recentes-, díxome “quero que vexas o meu traballo e escoitar o que pensas del”. Sentamos, vimos a película e… vaites, vaites! Pasamos horas falando sobre as metáforas visuais, sobre o que el estaba a tentar dicir. Esa foi unha das primeiras veces que comprendín de verdade que se pode conseguir profundidade creando metáforas visuais. Creo que moitos filmes de poesía tenden a ser moi directos; se, por exemplo, están a falar do tráfico, vai haber un plano con tráfico real, coches e todo iso. Mais se estou a falar do tráfico, se quero expresalo cunha metáfora visual, quizais podo facer un filme no que estea a correr, mais teño pedras atadas aos meus zapatos e non podo ir tan rápido.
Comecei a interesarme por todas estas cousas e decateime de que era algo que podía facer e tamén era unha forma de afastarme da norma e crear algo novo. Dediquei moito tempo a explorar as películas experimentais, as narrativas en profundidade. Creo que realmente funcionou para min e inspirou outras persoas a unirse a este traballo. Fixen un ensaio visual experimental sobre o extractivismo moi, moi, moi curto, de apenas un minuto, no que non se recita poesía. Arredor de 1995, nove activistas ambientais foron executados en Nixeria polo goberno militar; protestaban pola contaminación das súas terras por parte da Shell Corporation. Para a película merquei garrafas, que son moi simbólicas en Nixeria porque a xente sempre compra o combustíbel en garrafas. Atei estas garrafas a unha ponte e metín dentro auga coloreada para que deitasen pingas. É unha metáfora dos nove activistas executados e tamén é unha metáfora de como esta auga coloreada contamina a terra. O deseño de son tamén é moi, moi peculiar, porque tentamos que alguén cantase o himno nacional de Nixeria como se estivese loitando por respirar, como se estivese a resollar con dificultade, o que tamén é unha metáfora de canto nos custou a loita pola xustiza como pobo. Gosto de achegarme á narración destas maneiras. Non todo o mundo o entenderá, non si? Mais creo que o deber da arte é ter capas e capas e capas e capas, e pode que aínda non nacera a xente que entenda o que estás a dicir. Pode que veña mañá.
Unha última pregunta, supoño que esta foi a túa primeira visita a Galiza. Que aprendiches sobre nós nesta visita tan breve?
Ah, non o cualificaría como unha visita breve porque estiven por aquí na mellor noite! Esta foi, de feito, a miña primeira vez en España. Unha das cousas que me encantaron [da Coruña] é que está perto do océano, porque o océano é un lugar moi simbólico, mesmo para min como africano. Descubrir que podía simplemente espertar e baixar á praia foi moi, moi bo para min. Mais o máis especial é a cultura. Estiven alí durante a noite máis importante do ano, a noite de San Xoán. Adoro esta clase de xuntanza, di moito da xente que haxa razóns para celebrar e reunirse, que atope razóns para ser feliz e formas de preservar culturas e costumes ao longo dos anos, unha e outra vez, unha e outra vez. Están a suceder tantas cousas no mundo agora mesmo, que me resultan moi especiais os lugares que nos lembran que aínda podemos preservar a nosa paz, a nosa felicidade, as cousas que nos unen, o patrimonio que nos une… Vin as fogueiras, en todos os lados había sardiñas, comín sardiñas, vin os fogos artificiais. Vin xente que estaba tan, tan feliz… Sentinme moi, moi privilexiado de estar rodeado de todo ese amor, de toda esa calor, sobre todo porque Yolanda [Castaño] tamén me acompañou. E tamén saltei por riba do lume tres veces, así que foi fermoso formar parte desta sociedade de persoas que elixen ser felices. Si.
Martin Pawley. Conversa con David Odiase por videoconferencia entre Galiza e Alemaña o sábado 28 de xuño.
🔁 Versão em inglês disponível aqui.
